Tegenlichtuitzending uit 2003 over Max Kohnstamm, die op 20 oktober 2010 overleed.

Decennialang hoorde Nederland als vanzelfsprekend tot de meest innovatieve economieën, maar in februari werd bekend dat het uit de toptien van het Global Competitivenes Report was gegleden. Tegelijkertijd lieten diverse universiteiten weten dat ook dit jaar de belangstelling voor bètastudies weer lager was dan het jaar ervoor. En als klap op de vuurpijl maakte Philips-topman Ad Huijser bekend een verhuizing van het Philips onderzoekslaboratorium (Natlab) uit Nederland te overwegen vanwege het gebrek aan adequaat geschoold personeel. De Nederlandse kenniseconomie loopt vast.

Rond de oorlog in het voormalig Joegoslavië speelt beeldvorming een belangrijke rol. Want klopt het beeld wat is ontstaan over de oorlog in het voormalig Joegoslavië (en over de rol van Slobodan Milosevic), met de werkelijkheid? Regisseur Jos De Putter probeert met zijn 'Kanttekeningen bij het proces' de verhalen achter het ontstane beeld te reconstrueren en ontdekt dat er veelvuldig wordt gemanipuleerd door alle betrokken partijen.

De aanklager van het Joegoslavië Tribunaal heeft in de zaak Milosevic, die nu ruim anderhalf jaar bezig is, ruim 250 getuigen opgeroepen. Ondanks dit grote aantal getuigen menen critici dat hoofdaanklager Carla del Ponte nog altijd geen zaak heeft. En rechter May zou haar veel te veel ruimte geven in de procesgang, aldus dezelfde critici. Na een grondige analyse van duizenden pagina’s transcript van het proces, komt De Putter tot de conclusie dat de aanklager met enige regelmaat getuigen manipuleert en vermeende misdadigers levenslange immuniteit geeft ‘in ruil voor’ belastende verklaringen tegen Milosevic.

Tien jaar na de afschaffing van de apartheid is het in Zuid-Afrika met de emancipatie van zwarte mannen somber gesteld. In een maatschappij met slechte economische vooruitzichten en weinig mogelijkheden om te presteren, vindt de gefrustreerde man zijn zelfbevestiging in geweld en onderwerping van vrouwen. Het aantal verkrachtingen is schrikbarend hoog. Bijna de helft van de verkrachters is HIV positief. Sinds kort proberen enkele activisten en een groeiend aantal zwarte mannen dit monsterlijke fenomeen te lijf te gaan. Tegenlicht ging op zoek naar de oorzaken van de verkrachtingsproblematiek en volgde de mannenbeweging tijdens het werk in de townships.

De wereld draait op fossiele brandstoffen. Zonder olie geen transport en vervoer, geen grootschalige landbouw, geen consumptie-artikelen... Maar geologen denken dat de olievoorraad haar einde nadert, en binnen afzienbare tijd niet meer zal kunnen voldoen aan de alsmaar stijgende vraag naar energie. In de wetenschap, politiek en industrie gaan steeds meer stemmen op om serieus werk te gaan maken van het onderzoek naar nieuwe energiebronnen, en de ogen zijn daarbij vooral gericht op waterstof. In Tegenlicht twee weken lang een onderzoek naar de haalbaarheid van water als nieuwe energiebron voor de mens.

De wereld draait op fossiele brandstoffen. Zonder olie geen transport en vervoer, geen grootschalige landbouw, geen consumptie-artikelen... Maar geologen denken dat de olievoorraad haar einde nadert, en binnen afzienbare tijd niet meer zal kunnen voldoen aan de alsmaar stijgende vraag naar energie. In de wetenschap, politiek en industrie gaan meer en meer stemmen op om serieus werk te gaan maken van het onderzoek naar nieuwe energiebronnen, en de ogen zijn daarbij steeds vaker gericht op waterstof. In Tegenlicht twee weken lang een onderzoek naar de haalbaarheid van water als nieuwe energiebron voor de mens.

Wat gebeurt er met de mensen die de Amerikanen in het kader van hun 'war on terrorism' hebben opgepakt, en vast hebben gezet in Guantanamo Bay? BBC-journalist Vivian White deed zes maanden lang onderzoek in Azië, Afrika, Europa en Amerika om te spreken met mensen die dit Amerikaanse rechtssysteem hebben moeten ondergaan, maar ook met hen die belast zijn met de uitvoering.

Een dubbelportret van Wim Duisenberg en de Europese Centrale Bank. Aan de hand van het laatste half jaar van Wim Duisenberg als president van de ECB schetst Tegenlicht een portret van de machtigste Nederlander ter wereld. Tegelijkertijd biedt de documentaire een inkijk in het machtigste monetaire, politiek onafhankelijke instituut van Europa.

Nog steeds bouwt Israël in onverminderd tempo door aan het ‘veiligheidshek’ dat ervoor moet zorgen dat Palestijnse zelfmoordcommando’s niet meer zo makkelijk het land kunnen binnendringen. Dat die afscheiding op fel verzet stuit bij de Palestijnen lijkt vanzelfsprekend. Minder bekend is dat ook aan Israëlische kant de bouw van de muur met toenemende zorg en schaamte wordt gadegeslagen. Tegenlicht vroeg de Israëlisch-Nederlandse regisseur Benny Brunner een film te maken over dit onderwerp. Brunner staat bekend als een felle tegenstander van Israëls toenemend nationalistisch en militaristisch optreden. Tijdens zijn reis langs de afscheiding laat hij tegenstanders van de muur en de achterliggende ideologie aan het woord. Israëlische tegenstanders. Zij delen Brunners’ zorg over het morele verval binnen de huidige Isralische politiek. In de uiteindelijke hoop dat het Midden Oosten zich ooit zal bevrijden uit de spiraal van toenemende krankzinnigheid.

Op 19 augustus 2003 ontplofte bij het Canal Hotel in Bagdad de fatale autobom die 27 VN-medewerkers het leven zou kosten. Het was de eerste keer in de geschiedenis van de VN dat de organisatie doelwit was van een dergelijke grootschalige terroristische aanslag. Onder de slachtoffers in Bagdad bevond zich VN-topman Sergio Vieira de Mello. De Mello stond bekend als ervaren 'nation builder' en had een lange staat van dienst opgebouwd als leider van moeilijke missies, zoals de VN-missies in Kosovo, Cambodja en Oost-Timor. In 2002 werd De Mello benoemd tot Hoge Commissaris voor de Mensenrechten in Geneve, ook werd hij genoemd als opvolger van Kofi Annan.

De indrukwekkende documentaire Checkpoint, die Tegenlicht zondag 30 november uitzendt, wordt gezien als een van de hoogtepunten van het komende Internationaal Documentaire Festival te Amsterdam (IDFA). Tegenlicht selecteerde deze documentaire voor vertoning op televisie. De televisievertoning betreft een wereldpremière en valt samen met het slot van het documentairefestival.

Met regelmaat is de WAO in het nieuws. Er zijn steeds weer nieuwe maatregelen te melden, omdat het aantal moet dalen, het te duur is, het systeem niet deugt, keuringen niet goed worden gedaan, en ga zo maar door. De nadruk ligt vaak op politiek en economie, zelden op individuen. "Het oordeel van de twijfel" toont een onderbelicht deel van de WAO: de keuring zelf, gezien vanuit de keuringsarts en de arbeidsdeskundige. In de spreekkamer van de arts wordt een verhaal een oordeel, en een klacht een beperking. Daar wordt de wet werkelijkheid, daar verstrakt het regime en versoepelt het weer.

Recente aanslagen zoals op een discotheek op Bali in oktober 2002 en nog recenter op het Marriot hotel in Jakarta in juli 2003, hebben de wereld doen schrikken. Indonesië stond toch bekend als het land van de eeuwige glimlach, met een gematigd islamitische gemeenschap? Maar door de aanslagen veranderde dat beeld ingrijpend en kreeg Indonesië een grimmig gezicht. Vooral omdat de daders gevonden werden in fundamentalistisch islamitische kringen die grotendeels worden gevormd op islamitische jongensinternaten. In Tegenlicht een portret van zo’n jongensinternaat op Centraal Java.

In deze uitzending het verhaal van misschien wel de meest bizarre verkiezingsstrijd allertijden waarin filmster Arnold Schwarzenegger uiteindelijk zegevierde. Documentairemaker Alex Cooke filmde de campagne vanaf de dag dat Schwarzenegger zijn kandidaatschap aankondigde tot aan zijn verrassende overwinning. Ze volgt de Schwarzenegger-campagne, maar ook een aantal uiterst grappige en gewiekste campagnes van de kleinere tegenkandidaten. Uit het gefilmde materiaal stelde Cooke een documentaire samen, een hilarische en onthutsende politieke satire van deze buitengewone verkiezing.

Enkele reis Europa volgt ruim een jaar het spoor van de levens, liefdes, reizen en tragedies van een klein aantal boerenfamilies in het afgelegen dorp Budesti in Noord-Roemenie. Na de val van het communisme is werkloosheid gemeengoed in Budesti. Menigeen ziet maar één oplossing om uit de armoedige ellende te komen: werken in het rijke West-Europa. Een oplossing die ervoor zorgt dat veel inwoners van Budesti kunnen leven van het geld dat hun familieleden sturen, maar ook leidt tot torenhoge schulden, mislukte reizen, eenzaamheid. 'Enkele reis Europa' onderzoekt de druk die gevoeld wordt om weg te gaan en volgt de reis van de in immigranten omgetoverde boeren.

Met het schietincident in Irak nog vers in het geheugen gaat Tegenlicht op zoek naar het militaire denken over moed, lafheid, loyaliteit en groepsbinding, en ontdekt een interessante paradox: moderne conflicten vereisen een meer zelfstandig optreden van de militair ter plekke, terwijl eigen verantwoordelijkheid haaks staat op de militaire bevelsstructuur. Volgens ethicus Marcel Becker botst dat, en zal dat blijven botsen.

In mei vorig jaar zond Tegenlicht een documentaire uit over de Carlyle Group, een prestigieuze Amerikaanse investeringsmaatschappij. De uitzending maakte veel reacties los. Sinds afgelopen mei is er veel gebeurd. Het hele circus rond contracten in Irak laat zien dat de verstrengeling tussen overheid en bedrijfsleven nog steeds aan de orde is.

Op 12 mei 2003 werd rond middernacht de Saoedische hoofdstad Ryad ruw wakker geschud door een groot aantal explosies. Het Al-Qaeda netwerk had weer toegeslagen, dit keer in het land van haar herkomst. Een van de doelen was het wooncomplex van het Amerikaanse bedrijf Vinnell. Bij het ochtendgloren kon de balans worden opgemaakt; 30 doden en meer dan 200 gewonden. Een van de doden is de Amerikaanse ex-sergeant Obadiah Abdullah die bij Vinnell is gaan werken. Dit bedrijf, ooit onderdeel van de Carlyle groep, traint namens de Amerikaanse overheid de Saoedische Nationale Garde. Obadiah Abdullah had zich speciaal aangemeld voor deze post omdat hij als moslim in het Heilige Land dichter bij zijn geloof zou kunnen komen.

In 1999 neemt de Amerikaanse multinational AES Corp. het elektriciteitsdistributiebedrijf Telasi over van de Georgische regering. Voortaan moet AES-Telasi voorzien in de elektriciteitsbehoefte van de sterk verarmde Georgische bevolking.

In de jaren zestig vond een omslag plaats in het denken over opvoeden. De bevelshuishouding van toen heeft geleidelijk plaatsgemaakt voor het onderhandelsgezin van nu. Ouders zijn thuis niet langer onbetwist de baas, maar kinderen hebben steeds zeggenschap en verantwoordelijkheid gekregen over hun eigen opvoeding. Deze omslag in denken wordt vaak gezien als de belangrijkste oorzaak voor het ontstaan van een fuck-you cultuur onder de jeugd. Maar is dat wel zo? Hoe gaat het met de pubers van deze tijd, hoe staan zij in de wereld en hoe staan ze tegenover hun ouders, die in de jaren zestig zelf pubers waren? Om te achterhalen hoe het gaat met de pubers van ouders die zelf in de jaren zestig zijn opgegroeid, werd Tegenlicht gezinslid van een aantal Nederlandse huishoudens.

Na jaren van een zachtaardige en persoonlijke aanpak van jeugdige criminelen in Nederland lijkt het tij nu te keren. Voorop in de nieuwe aanpak opereert de controversiële directeur Arjen Jonker van Rijksinrichting Den Engh. Nederland moet áf van de begrijpende hulpverlenersmentaliteit en respect, orde en gezag dienen hersteld te worden, zo vindt hij. Jonker en zijn team zorgen voor de heropvoeding van onze jongste criminelen waarin ze de individualiteit van de jongere ondergeschikt maken aan het groepsproces. Daarnaast laat hij een nieuw licht schijnen op integratieproblematiek. Tegenlicht keek mee achter de schermen van de zoektocht die Jonker als een moderne generaal Patton door ons land maakt.

Sociaal-cultureel filosoof Ad Verbrugge bepleit een fundamentele herbezinning op onze levenswijze. Want waar niets meer met moeite verkregen moet worden, is niets meer van waarde. Het wezen van de geïndividualiseerde samenleving verwoordt hij als volgt: “De wereld is er om door jou geconsumeerd te worden. We hebben een zeer op gemak en geneugten gebaseerde levenshouding. Het is belangrijk dat we inzicht krijgen in de individuele ontplooiing en zelfwording, want ons huidige concept van individualiteit en genot zal onze individualiteit te gronde richten”.

Elk jaar slagen een paar honderd Marokkanen er in de haven van Marseille te bereiken. Ze beginnen hun oversteek in Casablanca, en verbergen zich gedurende de overtocht in vrachtschepen. Drie dagen nauwelijks te eten en te drinken. Maar zodra ze vrij rondlopen in de straten van Marseille is dat snel vergeten en zijn de jongeren vooral opgetogen "het Franse paradijs" bereikt te hebben. Maar de realiteit dringt zich ogenblikkelijk op. Straatgeweld, stelen, eerste arrest…de jongeren hebben weinig geduld, ze zijn gekomen om geld te verdienen voor hun achtergebleven families.

In het licht van de onvermijdelijke herverkiezing van Poetin kijkt Tegenlicht terug op diens greep naar de macht vier jaar geleden. De bomaanslagen op twee flatgebouwen in Moskou zorgden in die tijd voor het creëren van een soort noodtoestand, waarin Poetin naar voren werd geschoven als sterke man. Poetin wist binnen een kwartier wie de daders van de aanslag waren: Tsjetsjeense terroristen. En zijn oplossing was een nieuwe oorlog te beginnen.